Bình Định vốn là cố đô Vijaya của vương quốc Champa trong vòng 5 thế kỷ (998 – 1471), thế nên không có gì lạ khi di sản văn hóa Champa lại phân bố đậm nét trên vùng đất này, nhất là các kiến trúc đền tháp. Trong số đó, có một kiến trúc được xây dựng ở vị trí khá đặc biệt, thuộc vùng đất của kinh đô Đồ Bàn (châu Vijaya) bị lãng quên hơn 5 thế kỷ, đó là tháp Hòn Chuông.
- Du lịch giữa mùa dịch: Miền Tây mùa nước nổi bình dị mà đẹp tới nao lòng
- Du lịch giữa mùa dịch: Cùng con trải nghiệm hang Tú Làn
- Người làm du lịch đang làm gì để giữ ngọn lửa đam mê với nghề?
Tháp Hòn Chuông (hay còn gọi là Hòn Bà, Bà Chằng) nằm trên đỉnh ngọn núi Bà ở độ cao 727 mét, thuộc địa phận thôn Chánh Danh, xã Cát Tài, huyện Phù Cát, Bình Định, cách thành phố Quy Nhơn khoảng 50 km về hướng Bắc và cách cố đô Vijaya khoảng 20 km về hướng Đông Bắc.
Bí ẩn việc xây ngôi tháp độc đáo
Cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, nhà nghiên cứu và cũng là kiến trúc sư danh tiếng Henri Parmentier (Pháp) đã khảo sát, thống kê, đo vẽ, lập bản đồ chấm điểm hệ thống di tích Champa khá tỉ mỉ và khảo tả gần như toàn bộ những ngôi tháp cũng như phế tích các đền, tháp, di tích văn bia Champa, nhưng ông đã bỏ sót tháp Hòn Chuông.
Trong những năm gần đây, nhiều học giả Việt Nam có những công trình nghiên cứu về văn hóa Champa rất công phu, nhưng họ vẫn chưa phát hiện được ngôi tháp heo hút, hẻo lánh này.
Tháp Hòn Chuông được xây trên một khối đá khổng lồ hình quả chuông úp cao khoảng 49 mét. Từ chân khối đá khổng lồ Hòn Chuông này không có đường dẫn lên tháp. Bình đồ tháp hình vuông, chân tháp có cạnh dài 4 mét. Cửa tháp mở ra hướng Đông, ba mặt còn lại được xây kín, không có cửa giả như những ngôi tháp Champa khác hiện còn. Thân tháp xây thu nhỏ dần lên đỉnh và không có gờ, không trang trí chạm trổ hoa văn, không có trang trí điêu khắc đá, đế tháp được xây lót bằng một lớp đá cuội.
Tháp bị đổ phần ngọn, thân tháp hiện còn cao khoảng 5 mét, lòng tháp bị gạch đổ lấp, gạch xây tháp chủ yếu là loại gạch 32 cm x 16 cm x 6 cm, là một trong những loại gạch có kích thước được sử dụng phổ biến ở các tháp Chăm. Chất liệu đá được sử dụng ở tháp Hòn Chuông duy nhất chỉ ở khung cửa tháp, có nhiều loại mảnh ngói rơi vãi dưới chân tháp: ngói âm dương dài 30 cm, rộng 20 cm, lõm ở giữa và hai loại ngói vảy một loại rộng 10 cm, một loại rộng 20 cm cùng một số hiện vật đất nung hình sừng bò trang trí đầu mái ngói.
Không biết ngày xưa người Chăm đã vận chuyển nguyên vật liệu lên để xây tháp Hòn Chuông bằng cách nào? Ngày nay, đường đi lên tháp rất hiểm trở, khó khăn. Đường lên tháp gần nhất là đi từ hướng bắc thuộc thôn Chánh Danh, xã Cát Tài và nhờ người địa phương dẫn đường mất khoảng 3-4 giờ băng rừng, lội suối mới đến chân tháp Hòn Chuông.
Lên được khối đá khổng lồ cao 49 mét lại là một khó khăn lớn hơn nữa, muốn lên đến tháp Hòn Chuông phải nhờ những người leo trèo giỏi, bám vào vách đá leo lên trên tháp cột thả dây xuống, bám vào dây mới trèo lên tháp được.
Từ tháp Hòn Chuông có thể bao quát tầm nhìn rộng lớn cả vùng Vijaya xưa (Bình Định ngày nay), từ phía Đông là đầm Nước Ngọt (Đề Gi) vào đầm Thị Nại (Quy Nhơn) lên đến chân dãy Trường Sơn, phía Tây và hai phía Bắc – Nam là đồng bằng sông La Tinh và đồng bằng sông Côn.
Cấu trúc tháp Hòn Chuông
Sử dụng flycamera để quan sát, tháp Hòn Chuông hiện ra với một số chi tiết rất đặc biệt. Nếu các đền tháp Champa khác thường có tường tháp xây thẳng, có hệ thống cửa giả và bộ vòm mái ở cửa chính, trên các tầng tháp có họa tiết trang trí; thì ở tháp Hòn Chuông tường tháp lại được xây vát nghiêng vào trong, chân tháp choãi, thân thóp dần từ đáy lên đỉnh tháp; không có hệ thống cửa giả và hoàn toàn không trang trí hoa văn. Tháp có bình đồ vuông, mỗi cạnh dài 8,5 mét, cao chừng 7 mét.
Tháp đã bị sụp đổ phần mái, cây cối mọc um tùm bao phủ. Mặt phía Tây tháp bị sụp đổ khá nhiều; mặt phía Nam và phía Bắc bị mất một phần lớp gạch bên ngoài; mặt tường còn nguyên vẹn nhất của ngôi tháp là mặt phía Đông; chính giữa là cửa ra vào ngôi tháp. Khảo sát cho thấy lớp gạch ngoài được xây kiểu khớp mí, các lớp gạch trong xây kiểu so le câu móc vào nhau. Đây là kỹ thuật phổ biến trong xây dựng đền tháp của người Champa xưa.
Với những điểm khác biệt của ngôi tháp Hòn Chuông so với các ngôi tháp Champa khác, từ hình dáng đến vị trí xây dựng, có thể tin rằng tháp Hòn Chuông không mang ý nghĩa, chức năng tôn giáo, mà có tính chất như một đài viễn thám, một trạm canh gác quân sự cho kinh đô Vijaya.
Tính đến thời điểm hiện tại, tháp Hòn Chuông cũng là ngôi tháp Champa duy nhất còn tồn tại cho thấy chức năng về quân sự rõ ràng hơn cả. Xem xét về niên đại, căn cứ vào loại hình kiến trúc, vật liệu kiến trúc tìm thấy xung quanh tháp rất khó xác định niên đại ngôi tháp này. Tuy nhiên, dựa vào những cứ liệu lịch sử, có thể ước đoán tháp Hòn Chuông nằm trong khung niên đại sau thế kỷ XI.
Mặc dù việc phát hiện có muộn màng, nhưng tháp Hòn Chuông đã được bổ sung vào danh mục đền, tháp – di sản kiến trúc nghệ thuật Champa. Trong tương lai không xa, hy vọng những nhà nghiên cứu văn hóa Champa sẽ cho chúng ta những hiểu biết sâu hơn về ngôi tháp Hòn Chuông hiểm trở, huyền bí bị lãng quên có một không hai này.
Trần Quang Duy
