Vùng cư dân Xơ Đăng (còn gọi là Sedang) có ruộng bậc thang sống ở các đai núi cao của dãy Ngọc Linh được coi là “nóc nhà” của Trường Sơn – Tây Nguyên (có đỉnh cao 2.598 mét), phần đông tập trung ở huyện Tu Mơ Rông (Kon Tum) và vùng cực cao của huyện Nam Trà My (Quảng Nam). Làng nóc của cư dân ở đây thường nằm ở những sườn núi có độ cao từ 1.000 mét trở lên.
Với địa hình toàn núi cao, rừng rậm, lũng hẹp, dốc dựng, để có được hạt thóc ăn thêm vào với việc làm lúa rẫy, từ lâu người Xơ Đăng ở đây đã biết khai vỡ những khu đất có thể đưa dẫn nguồn nước từ các khe hói ở gần bên vào để biến thành ruộng lúa nước.
Người Xơ Đăng từ xa xưa đã coi rừng là huyết mạch cuộc sống của mình. Với hạt thóc ăn vững bền có được từ cây lúa nước họ lại càng giữ rừng hơn để có nguồn nước cho ruộng lúa. Có được cuộc sống định canh định cư ổn cố thay vì phải thường dời làng khi đất rẫy bạc màu như thời trước, họ đã không để phí một rẻo đất nhỏ nếu có thể đưa nước vào nuôi cây lúa. Những khu đất nhỏ nhoi nằm bên triền núi cheo leo được biến thành ruộng với màu xanh mượt của lúa tơ hay vàng óng của lúa chín nhìn từ xa như một bức tranh treo giữa non ngàn, thật ấn tượng!
Họ cũng đã bền lòng cùng nhau tạo nên những ‘cánh đồng’ bậc thang tăm tắp, liên lĩ trải ra đến thỏa tầm nhìn ở một vùng cao khu khuất từ những vùng rừng nghèo hay cỏ tranh dưới chân núi. Có chỗ cho cây lúa nước, họ dành phần đất rấy bên sườn núi để trồng bắp, sắn, trồng cây dược liệu (sâm dây, sâm đương quy). Ruộng bậc thang đã giúp người Xơ Đăng giữ được rừng xanh!
Đáng nói là người Xơ Đăng đã biết được nghề rèn từ hơn nửa thế kỷ nay. Nhờ biết rèn, họ đã không khó nhọc trong việc tìm mua (hay đổi chác) những công cụ sản xuất như cuốc, rựa, rìu, dao, liềm… như một số các dân tộc vùng cao khác ở Trường Sơn, Tây Nguyên. “Chừ thì đồ làm ruộng, làm rẫy có bán ở các cửa tiệm. Nhưng dân mình vẫn quen dùng cái đồ của lò rèn của mình làm ra, nó hợp với dân mình hơn” – nhiều người ở đây đã nói.
Vùng cư dân Xơ Đăng bên núi Ngọc Linh nay không còn quá xa xuôi cách trở. Quốc lộ 40B (209 km) – còn gọi đường Nam Quảng Nam, khởi từ biển Tam Thanh của Quảng Nam nối với thị trấn Đăk Tô của Kon Tum bên QL14 – tức đường Hồ Chí Minh, đã trở nên một cung đường du khảo tuyệt vời cho những bước chân khám phá. Ngọc Linh thăm thẳm với trập trùng núi cao bủa giăng bất tận hai bên đường, điểm xuyết là những nóc làng, những vùng ruộng nấc thang là những cảnh trí ấn tượng của một vùng cư dân nơi một cõi rừng nổi tiếng.
Huỳnh Văn Mỹ
